Planetaire Homeostase

De toekomst mag dan onvoorspelbaar zijn, maar hij is niet onkenbaar. We kunnen niet precies zeggen waar de volgende woedende bosbrand of recordtemperatuur zal toeslaan. Maar we weten dat ze zullen gebeuren. Deze zomer doet het koele Britannia onverwacht de thermometer barsten. Het vuur doet deze keer een groot deel van de mediterrane landen aan en verschroeit zoals gewoonlijk Californië's kostbaarste natuurmonumenten.

Deze eeuwigdurende ervaring zou suggereren dat onze soort nu zou moeten zijn aangekomen in wat de kinderpsycholoog Jean Piaget omschreef als het concrete operationele stadium van cognitieve ontwikkeling, dat hij in zijn schema toekende aan 7- tot 11-jarigen. Het lijkt erop dat de verre abstractie van klimaatverandering voldoende waarneembaar is om door onze opgroeiende geesten te worden beschouwd als een duidelijk en aanwezig gevaar, zoals het aanraken van een hete kachel.

Maar in plaats van een overlevingsstrategie te bedenken voor dit gevolg van het Antropoceen, lijkt onze dominante soort vast te zitten in de Paleolithische modus van jagers en verzamelaars die alleen bedreven zijn in het vermijden van onmiddellijke, plaatselijke bedreigingen. 

Zoals Carl Jung stelde met betrekking tot de psyche, heeft onze versnelde evolutie naar het moderne industriële tijdperk en daarna, de archaïsche neigingen van 2 miljoen jaar geleden niet verdrongen. Ze blijven even diep geworteld als dat ze gevaarlijk ongeschikt zijn voor de toekomst die op ons afkomt. Het menselijk brein, zo heeft de evolutiebioloog Richard Dawkins opgemerkt, is niet gebouwd om langzame, cumulatieve processen zoals ecologische verandering te begrijpen. Het van oudsher ingebakken instinct registreert gewoon niet wat er op de lange termijn op ons afkomt.

Natuurlijke Intelligentie

De neurowetenschapper Antonio Damasio heeft erop gewezen dat de intelligentie van elk organisme, van onbewuste bacteriën tot het menselijk lichaam, streeft naar homeostase - dat punt van evenwicht met zijn omgeving dat hem in staat stelt te overleven en te gedijen. Als de planeet wordt beschouwd als een afzonderlijk organisme dat functioneert via de corrigerende terugkoppelingslussen van een complex ecosysteem om de homeostase te handhaven, dan is haar vermogen om dat evenwicht te bewaren verstoord door de koolstofuitstoot van de collectieve menselijke inspanningen in de afgelopen eeuw. 

Om van dit pad af te wijken en te overleven, is de beste hoop van de mensheid om haar evolutionair aangeleerde overlevingsinstinct uit te breiden naar de tijdschaal en de reikwijdte van het planetaire organisme door onze technologische bekwaamheid af te stemmen op de natuurlijke veerkracht, in plaats van ertegenin te gaan. Daartoe moeten we het aanpassingscircuit nabootsen dat het evenwicht in natuurlijke systemen bevordert, en wel via het soort planetaire berekeningen dat ons begrip van klimaatverandering in de eerste plaats heeft gemodelleerd. 

Paradoxaal genoeg is het de vooruitgang van onze beschaving, die de biosfeer heeft gedestabiliseerd, die misschien de enige manier is om de homeostase van de gehele aarde te herstellen.

Technologie is deel van de levende ecologie

Alleen wanneer intelligentie kunstmatig wordt "buiten de nauwe grenzen van biologische organismen," heeft de filosoof Tobias Rees opgemerkt, kunnen we "gedistribueerde intelligente systemen hebben die een kennisobject produceren dat het planetaire of hele-aarde-systeem wordt genoemd."

Benjamin Bratton verwoordt de uitdaging in Noema als volgt: "In plaats van ideeën over de natuur nieuw leven in te blazen, moeten we het kunstmatige - niet namaak, maar ontworpen - terugwinnen. Daartoe worden mens-machine-intelligentie en automatisering op stedelijke schaal onderdeel van een uitgebreid landschap van leven, informatie en arbeid. Ze maken deel uit van een levende ecologie, niet van een vervanging ervan. Specifieker gezegd: Het antwoord op antropogene klimaatverandering zal even antropogeen moeten zijn." 

De Franse filosoof Bruno Latour heeft deze benadering "Gaia 2.0" genoemd, naar het concept van James Lovelock en Lynn Margulis dat alle "levende wezens deel uitmaken van een zelfregulerend systeem op planetaire schaal dat de afgelopen 3,5 miljard jaar bewoonbare omstandigheden heeft gehandhaafd". Zij noemden dit systeem 'Gaia', naar de aardgodin uit de Griekse mythologie.

"Gaia heeft gefunctioneerd zonder vooruitziendheid of planning van de kant van organismen," schreef Latour in het tijdschrift Science met de wetenschapper Tim Lenton, "maar de evolutie van de mens en zijn technologie brengen daar verandering in. De aarde is nu een nieuw tijdperk binnengegaan, het Antropoceen genaamd, en de mens begint zich bewust te worden van de wereldwijde gevolgen van zijn daden. 

Als gevolg daarvan is doelbewuste zelfregulering - van persoonlijke actie tot wereldwijde geo-engineering programma's - nu aan de gang of op korte termijn mogelijk. Het maken van dergelijke bewuste keuzes om binnen Gaia te opereren vormt een fundamentele nieuwe toestand van Gaia, die wij Gaia 2.0 noemen. Door de nadruk te leggen op de 'agency' van levensvormen en hun vermogen om doelen te stellen, kan Gaia 2.0 een effectief raamwerk zijn voor het bevorderen van wereldwijde duurzaamheid." 

Wat Latour voor ogen heeft is het nabootsen van de werking van natuurlijke systemen door middel van infrastructuur die varieert van sensoren over de hele planeet die waarschuwen voor noodzakelijke aanpassingen in menselijk gedrag tot de alomtegenwoordige verspreiding van zonnepanelen die zonlicht oogsten als voornaamste energiebron.

Consumenten Democratie Vs. Gaia 2.0

De belangrijkste obstakels voor het realiseren van Gaia 2.0 zijn de negatieve feedbacksignalen van de huidige consumptiedemocratieën. De media, de markt en de politiek zijn allemaal gericht op onmiddellijke bevrediging, waardoor de korte Paleolithische dreigingshorizon wordt versterkt. Wat op het niveau van de detailhandel gezond kan lijken, wordt in het licht van de klimaatuitdaging een complete waanzin.

Als we erin slagen de Paleolithische mentaliteit te overstijgen, om nog maar te zwijgen van de nog dieper liggende reptielachtige impulsen uit ons lange evolutionaire verleden, is er een kans op het bereiken van wat Bratton "algemene sapience" noemt. 

Zoals hij het formuleert, kan de evolutie alleen terugkeren op het pad naar planetaire homeostase door "menselijke en niet-menselijke cognitie samen te voegen" op een manier die wat we weten van de toekomst importeert in het heden.

vrij naar Nathan Gardels, Noema Hoofdredacteur