De Gevaren Van Het Vernietigen Van Het Verleden

"Beweeg snel en breek dingen", het digitale dictaat van de huidige Silicon Valley-ondernemers, zou kunnen zijn geschreven door Filippo Tommaso Marinetti en zijn Italiaanse collega-futuristen. Hun beroemde manifest uit 1909 verheerlijkte de snelheid van alle industrieel gespierde dingen, van auto's tot vliegtuigen, die de tijd en ruimte van de stugge oude traditionele samenlevingen verstoorden. Net als de radicale technologen van vandaag stelden ook zij zich een nieuw transhumanisme voor dat mens en machine zou doen samensmelten.

Ik werd getroffen door deze parallel toen ik vorige week in Verona een tentoonstelling van futuristische kunst in het Palazzo Maffei bezocht. Wat de futuristen in hun enthousiasme om het verleden met de grond gelijk te maken niet zagen, was hoe de gebroken sociale stukken beschutting zouden zoeken voor de storm door zich opnieuw te vormen via identiteitspolitiek die uitmondde in de fascistische bewegingen die de wereldoorlog aanwakkerden. Dat is iets om over na te denken in onze eigen beladen tijd van fragmentatie.

Net als in Marinetti's tijd kondigen enorme sprongen in technologie, wetenschap en produktiecapaciteit vandaag de dag een toekomst aan waar de mensheid in het verleden alleen maar van heeft gedroomd. Toch lijken deze grote transformaties in hun kielzog een grote reactie te hebben uitgelokt onder de massa die zij hebben overgeslagen of dreigden te ontwortelen. 

Zoals Nicolas Berggruen en ik schreven in ons boek van 2019, "Renovating Democracy: Governing in the Age of Globalization and Digital Capitalism," schrijven, is de waarheid niet alleen dat beide realiteiten tegelijkertijd bestaan, maar ook dat de ene een voorwaarde is voor de andere. 

De angstige en angstaanjagende reactie tegen groeiende ongelijkheid, sociale ontwrichting en verlies van gemeenschappelijke identiteit te midden van de huidige enorme welvaartscreatie, ongekende mobiliteit en alomtegenwoordige connectiviteit is eigenlijk een muiterij tegen een globalisering die zo stoutmoedig is en technologische veranderingen die zo snel gaan dat ze nauwelijks kunnen worden geabsorbeerd door onze incrementele aard. In dit versnelde tijdperk kan de schok van de toekomst aanvoelen als herhaalde klappen in het levende heden voor zowel individuen, gezinnen als gemeenschappen. In deze ene wereld, zo lijkt het soms, is een wedloop aan de gang tussen de nieuwe machtigen en de nieuwe bezitlozen. 

Deze opkomende wereld komt op ons over als een totaal onbekende breuk met patronen uit het verleden die een geruststellend verhaal voor de toekomst zouden kunnen vormen. Het nieuwe territorium van de toekomst wordt door filosofen eerder omschreven als "plastisch" of "vloeibaar", vormeloos verschuivend naarmate elke ontwrichtende innovatie of losgelaten zekerheid het vluchtige gevoel van betekenis dat nog maar net was omarmd, wegspoelt. Er ontstaat een soort voorgevoel van de tijden die nog niet zijn aangebroken, een bezorgdheid over wat er komen gaat. Romanschrijvers als Jonathan Franzen zien een "voortdurende angst" die de samenleving in zijn greep houdt.  Ook de Turkse romanschrijver Orhan Pamuk heeft het, onder verwijzing naar William Wordsworth, over "een vreemdheid in mijn geest", het gevoel dat "ik niet van dit uur noch van deze plaats ben".

Ontwrichting, onzekerheid en identiteit

Sociale denkers hebben reeds lang gewezen op het verband tussen een dergelijke angst of gevoel van bedreiging en de reactieve versterking van de identiteit. Hoe groter de dreiging - van geweld, omwenteling of onveiligheid - hoe starder en "solitaristischer" identiteiten worden, zoals Amartya Sen opmerkte in zijn baanbrekende boek "Identity and Violence". Intense bedreigingen, of de perceptie daarvan, devalueren meervoudige invloeden in het leven van zowel personen als gemeenschappen en verheffen een enkelvoudige dimensie tot existentieel belang. Omgekeerd genereren stabiliteit, veiligheid en inclusiviteit adaptieve identiteiten met meervoudige dimensies. 

De les hieruit is dat politieke en culturele logica, geworteld in emotie, identiteit en onder de eigen soort gecultiveerde levenswijzen, in een heel ander kader werken dan het rationele en universaliserende ethos van economie en technologie. Verre van gelijk op te gaan met de vooruitgang, wanneer zij elkaar ontmoeten, botsen zij.

Historische ervaringen hebben helaas keer op keer aangetoond dat, wanneer reële of vermeende bedreigingen in overvloed aanwezig zijn, de praktische politiek afwijkt van het rationele discours en overgaat van vrienden op vijanden; wij op hen. Het gaat dan om het organiseren van het voortbestaan en de instandhouding van een gemeenschap zoals gedefinieerd door degenen die er geen deel van uitmaken.

Wat nu duidelijk is, net als toen de Industriële Revolutie in Marinetti's tijd in een stroomversnelling kwam, is dat de geschiedenis snel een buigpunt nadert. We staan ofwel aan de vooravond van een geheel nieuw tijdperk, ofwel aan de vooravond van een terugkeer naar een al te vertrouwd, regressief en duister verleden. Hoe deze tegengestelde bewegingen met elkaar te verzoenen, is de ontzagwekkende opdracht voor governance in de komende decennia.

Bestuur is de manier waarop gemeenschappen hun lot bepalen en vorm geven. Het bepaalt of een samenleving vooruit of achteruit gaat. Net als de homeostase van alle organismen, is bestuur de regulator, scheidsrechter en navigator van menselijke aangelegenheden. Het verwerkt emoties via de rede als het middel waardoor samenlevingen niet alleen overleven, maar ook gedijen door zich aan te passen aan verandering. 

Een goed bestuur door weloverwogen te werk te gaan en zaken te regelen is dus de eerste opdracht, willen wij ontsnappen aan het lot dat de ontwrichte wereld in de vorige eeuw is beschoren. 

In open samenlevingen betekent dit in de eerste plaats dat het disfunctioneren van democratieën moet worden hersteld door de instellingen voor het overleg over sociale keuzes te moderniseren door de niet-electorale collectieve intelligentie van de bredere civiele samenleving bij het bestuur uit te nodigen als aanvulling op gekozen vertegenwoordigende lichamen. Inclusiviteit bemiddeld door de beredeneerde praktijken van onderhandeling en compromis kan verdeeldheid opheffen. Het is de enige manier om dat punt van evenwicht te vinden tussen creatie en vernietiging dat de schade van ontwrichting kan opvangen die in het begin zwaarder weegt dan de voordelen op langere termijn.

Het herstel van een gemeenschappelijk gevoel van saamhorigheid en eigendom van de toekomst op deze manier is de eerste voorwaarde voor "het terugnemen van de controle". Zonder dat is er weinig hoop op een regeringsconsensus die een antwoord biedt op de uitdagingen aan zowel de nabije als de verre horizon en die het soort toekomst vermijdt dat de Italiaanse futuristen in hun eigen tijd niet konden voorzien.

Vrij naar Nathan Gardels, Noema Hoofdredacteur