Als De Geschiedenis Terugkeert, Is Die Altijd Complexer

Vrij naar Nathan Gardels, hoofdredacteur van Noema

Als je een aandenken lang genoeg bewaart, komt het moment dat het moest herdenken ongetwijfeld weer terug in een omgekeerde beweging van de geschiedenis.

Op mijn bureau ligt nog steeds een kleine plaquette van een SS-20-raket uit het Sovjettijdperk die is omgesmolten tot schroot. Het werd me eind 1989 in Moskou gegeven als teken van "nieuw denken" in de wereld door Valentin Falin, een voormalige Sovjetambassadeur in West-Duitsland en hoofd van de internationale afdeling van de Sovjetcommunistische partij, twee jaar nadat de Sovjets en de Verenigde Staten hadden afgesproken hun middellangeafstandsraketten te ontmantelen die tegen elkaar waren opgesteld over het IJzeren Gordijn. Als aandenken aan de terugkeer gaf ik Falin een prachtig met graffiti beschilderd stuk van de gevallen Berlijnse Muur dat ik uit het puin had opgeraapt.

In een van de meest belangrijke mijlpalen van het einde van de Koude Oorlog ondertekenden Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov in 1987 in het Witte Huis het Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty. Voor het eerst kwamen een Amerikaanse en Sovjet-president overeen om een hele klasse kernwapens te elimineren, waarbij de inzet van zowel middellange als korte afstand, landgebaseerde raketten die doelen op 500 tot 5500 kilometer afstand konden bereiken, werd beperkt. Het akkoord maakte een einde aan een van de meest beladen confrontaties tussen de twee supermachten in een verdeeld Europa tijdens de lange geschiedenis van de wapenwedloop.

Nu, bijna 40 jaar later, komen die ooit verboden wapens terug — samen met de regionale inzet van nieuwe, langereafstandswapens — in een veel complexere veiligheidsomgeving. Zowel de VS als Rusland hebben het historische verdrag opgezegd. En vandaag de dag, in tegenstelling tot de jaren 80, woedt er niet alleen een hete oorlog in Oekraïne, maar is er ook een andere grote macht op het toneel — China — die de hachelijke machtsbalansvergelijking is binnengegaan met zijn eigen belangen, bedoelingen en onzekerheden.

Na de ontmanteling

De regering van Trump trok zich in 2019 terug uit het INF-verdrag en beschuldigde Rusland ervan het te hebben geschonden door verboden wapens te testen en in te zetten, maar ook omdat China niet was opgenomen in het pact van 1987. In een tit-for-tat-actie schortte president Vladimir Poetin de deelname van Rusland aan het verdrag al snel op.

De aanwezigheid van China introduceert het "drielichamenprobleem". De situatie van drie objecten met een vergelijkbare massa die dicht genoeg bij elkaar staan om kracht op elkaar uit te oefenen, is veel instabieler dan twee objecten die gemakkelijker een stabiel evenwicht kunnen bereiken door hun relatie wederzijds te kalibreren aan elkaars zwaartekracht en voorspelbare gedrag. De schommelingen van een derde lichaam verstoren dat nauwkeurig afgestemde evenwicht.

China staat nu dichter bij Rusland dan bij de VS, zoals het was in het vroege revolutionaire tijdperk van het midden van de 20e eeuw, totdat ze elkaar als een bedreiging zagen. China zocht toen een nieuw evenwicht door zich open te stellen voor het Westen, om zich na decennia van voorspoed opnieuw te richten op strategische afstemming met Moskou. Wat zal de volgende zet zijn?

China's wankelmoedige aarzelingen met betrekking tot de andere twee krachtvelden zijn een perfect voorbeeld van de instabiliteit van de drie lichamen die de komende wapenwedloop nu zal achtervolgen. En dan hebben we het nog niet eens over de veranderende invloed die een nieuw agressief Rusland heeft gehad op de houding van de VS en hoe die houding zelf wel eens in een geheel andere richting zou kunnen bewegen, afhankelijk van de uitkomst van de verkiezingen in november.

Eind juni verklaarde Poetin dat Rusland de productie van middellange en korte afstand kernwapens zou hervatten en deze zou positioneren tegen geplande Amerikaanse inzet in Europa en Azië. Vorige week kondigde de Russische vice-minister van Defensie Sergej Ryabkov aan dat er specifiek een plan zou worden ingezet om een plan tegen te gaan dat werd aangekondigd op de NAVO-top in Washington om Typhon- en Tomahawk-kruisraketten met een middelgroot bereik, evenals hypersonische raketten met een groter bereik, in Duitsland te plaatsen tegen 2026.

Een woordvoerder van de Duitse bondskanselier Olaf Scholz zei: "Gezien de modernisering van het Russische nucleaire arsenaal en het agressieve beleid van Rusland, dat de veiligheid van Duitsland en Europa bedreigt, is dit het juiste om te doen."

Aan de andere kant van het drielichamenprobleem kondigde het Amerikaanse leger Pacific Command in april aan dat het Typhon-raketten had ingezet in de noordelijke Filipijnen tegenover Taiwan - de eerste daadwerkelijke plaatsing van die klasse raketten door de VS sinds het einde van het INF-verdrag. China veroordeelde de stap onmiddellijk als "enorme risico's op oorlog in de regio" en beloofde tegenmaatregelen.

Omdat China nooit deel uitmaakte van het INF-verdrag, merken defensieanalisten in het Westen op dat het al een "theater-range arsenaal" van kernwapens heeft ingezet die Japanse of Amerikaanse bases in de westelijke Stille Oceaan kunnen bereiken in een eventueel conflict over Taiwan. In de ogen van Amerikaanse strategen is die asymmetrie de reden waarom een tegenmacht in de regio nodig is.

Complexiteit en kans

Dus we zijn weer vertrokken en gaan rennen in dezelfde race met meer spelers dan de vorige keer — die pas eindigde toen iedereen die erbij betrokken was, besefte dat, voorbij een bepaalde drempel, de zoektocht naar veiligheid door steeds meer wapens op te stapelen alleen maar voortdurende onzekerheid genereert, omdat iedereen de angst van de ander voor voordeel imiteert, wat het momentum van een eindeloze opbouw voedt.

Als die ongrijpbare dynamiek zowel door Amerika's meest agressieve president als door de laatste en meest moedige staatsman van de Sovjet-Unie begrepen kon worden, zou je denken dat het een blijvende les zou zijn in plaats van het voorspelbare patroon in de komende decennia opnieuw te herhalen. Moeten we altijd wachten tot de zaken erger worden voordat we proberen ze beter te maken?

Kansen verschuilen zich altijd in instabiliteit als je de verbeelding hebt om ze te zien en de wil om ze te grijpen. In de constellatie van drie lichamen, net zoals twee hun gecombineerde kracht tegen de derde kunnen inzetten voor oorlog, zo zou hun terugtrekking uit het conflict ook de vreedzame stabiliteit kunnen vergroten, niet alleen met elkaar maar ook elders in hun baan? Dit was in feite het effect dat het beëindigen van de confrontatie tussen de VS en de Sovjets had op China door de wereldwijde ademruimte te creëren voor "hervorming en openstelling" in de decennia na het einde van de Koude Oorlog.

Is het ondenkbaar dat de complexiteit van het drie-lichamenprobleem vandaag de dag op dezelfde manier kan worden uitgebuit als een kans voor de twee zwaarste machten, China en de VS, om te onderhandelen over een minimale afschrikkingsmachtstructuur die dient om de derde macht ertoe te bewegen dit te doen vóór een algehele opbouw die onvermijdelijk de spanningen zal doen toenemen?

Er verschijnt niet eens een glimp van zo'n behendige diplomatie aan de horizon. Toch kan men nog steeds antwoorden dat het INF-verdrag ook ondenkbaar was in de jaren voordat het mogelijk werd.

Eind jaren zeventig en begin jaren tachtig vonden er massale anti-oorlogsdemonstraties plaats in Europa, met name in West-Duitsland, om te protesteren dat de inzet van Pershing-raketten door de VS als tegenwicht tegen de Sovjet-SS-20's een oorlog op het continent zou riskeren. Ronald Reagan kwam aan de macht in de VS tijdens die spanningen, wat de wapenwedloop verder aanwakkerde. Hij hekelde onverbiddelijk het "Evil Empire" terwijl een parade van wankelende apparatsjiks, even rigide en versleten als hun ideologie, de hoogste posten in het Kremlin bezette met hun onvaste vingers op de nucleaire trekker, de een na de ander met korte tussenpozen stervend voordat Gorbatsjov als vrijwel de enige naar voren kwam die nog zonder hulp overeind kon blijven.

De omstandigheden waren zo somber dat de publieke opinie wijdverbreid ongerust werd over het vooruitzicht van een "nucleaire winter" die zou ontstaan als de kolossale arsenalen van 60.000 kernkoppen op dat moment ooit zouden worden gebruikt. Het was uit een gemeenschappelijk besef dat de wereld op de rand van een dreigende ramp stond dat het "onrealistische" en geopolitiek ongesofisticeerde idee van ontwapening plotseling niet alleen noodzakelijk, maar ook houdbaar leek.

Als ik naar het raketmemorandum op mijn bureau kijk en terugdenk aan die jaren, word ik eraan herinnerd dat wat aanvankelijk werd bekritiseerd als naïef en idealistisch in zulke wanhopige tijden, later een voorbarige wijsheid bleek te zijn die de dag redde. De hoop voor ons is dat de geschiedenis opnieuw kan worden teruggedraaid door de naïef-voorbarige voordat we terug zijn bij de rand die we ooit achter ons hebben gelaten.